Επειδή λέγο'νται και γράφο'νται πολλά για το τελικό -ν και πώς θα μάθουν τα παιδιά στο σχολείο ή θα θυμού'νται, πότε αυτό δι΄ατηρείται και πότε απαλείφεται, καταθέτω την παρακάτω άποψη:
Η εκμάθηση πρέπει να αρχίζει από τον προφορικό λόγο προς το γραπτό και όχι α'ντίστροφα, όπως
δηλ. συμβαίνει, αφού ο άνθρωπος πρώτα μιλάει και μετά γράφει. Άλλωστε η γραμματική και οι κανόνες υπάρχουν πρώτα απ' όλα για να δηλώνουν αυτό που ισχύει στον προφορικό λόγο και εκφέρεται από τους περισσότερους. Γι' αυτό καταγράφο'νται και επισημοποιού'νται, γίνο'νται δηλ. κανόνες, προκειμένου η γλώσσα να δι΄αφυλαχθεί και να μεταλα'μπαδευτεί από γενιά σε γενιά.
Εάν το παιδί δεν κατανοήσει
γιατί υπάρχει ο κανόνας του τελικού -ν και ποια είναι η αξία του, δε θα μπορέσει ποτέ να μάθει να τον εφαρμόζει σωστά: ούτε στο γραπτό λόγο,
ούτε στον προφορικό.
Και αυτό μπορεί να συμβεί μόνο εάν διδαχθεί πρώτα τον κανόνα προφοράς, που δι΄αρκώς αγνοείται και αιτιολογεί την ύπαρξη του γραμματικού κανόνα (π.χ.: στη ροή του λόγου, δηλ. όταν δε μεσολαβεί παύση, το [ν] κυρίως των λέξεων δεν, έναν, μην, σαν, (σ)την, (σ)τον/(σ)των, για λόγους ευ'φωνίας, συ'μπροφέρεται με το συ'γκοπτόμενο σύμφωνο της επόμενης λέξης, με αποτέλεσμα ο ήχος των λέξεων να αλλάζει. Γι' αυτό στο τραγουδάκι που έμαθες πριν έρθεις στο σχολείο -θα πρέπει να πει ο δάσκαλος στο παιδί- λες: ''δε'μπερνάς κυρα-Μαρία, δε'μπερνάς, περνάς...'').
Και αυτό μπορεί να συμβεί μόνο εάν διδαχθεί πρώτα τον κανόνα προφοράς, που δι΄αρκώς αγνοείται και αιτιολογεί την ύπαρξη του γραμματικού κανόνα (π.χ.: στη ροή του λόγου, δηλ. όταν δε μεσολαβεί παύση, το [ν] κυρίως των λέξεων δεν, έναν, μην, σαν, (σ)την, (σ)τον/(σ)των, για λόγους ευ'φωνίας, συ'μπροφέρεται με το συ'γκοπτόμενο σύμφωνο της επόμενης λέξης, με αποτέλεσμα ο ήχος των λέξεων να αλλάζει. Γι' αυτό στο τραγουδάκι που έμαθες πριν έρθεις στο σχολείο -θα πρέπει να πει ο δάσκαλος στο παιδί- λες: ''δε'μπερνάς κυρα-Μαρία, δε'μπερνάς, περνάς...'').
Θα πρέπει δηλ. πρώτα να αναφερθούν παραδείγματα, το παιδί να κληθεί να ανατρέξει σε κάποια σωστά ακούσματα ή νωπά τραγούδια τής προσχολικής του ηλικίας και της λαϊκής μας παράδοσης, να κατανοήσει τους σχηματισμούς των γραμμάτων (π.χ. τη δι΄αφορά μεταξύ του φατνιακού Ν από το μαλακοϋπερωικό, δηλ. το άγμα [ŋ]: αγχόνη → αŋχόνη), να μάθει πώς να ξεχωρίζει τα συ'γκοπτόμενα σύμφωνα από τα εξακολουθητικά (π.χ.: το [β] είναι εξακολουθητικό, γιατί όσο χρόνο δι΄αρκεί η εκπνοή σου μπορείς και φωνείς τον ήχο του, χωρίς αυτός να σταματάει ή να αλλάζει, ενώ το [κ] είναι συ'γκοπτόμενο γιατί ο ήχος του παύει αμέσως ή αλλάζει) και μετά να γίνει η απαραίτητη εξάσκηση (υπάρχει οδηγός ασκήσεων στο Δεύτερο Μέρος της Αγωγής του Προφορικού Λόγου - Η Προφορά της Κοινής Νεοελληνικής Γλώσσας, με κλίσεις και κείμενα ειδικά συ'νταγμένα γι' αυτό το σκοπό) και όχι μία απλή ή απευθείας αναφορά στο γραμματικό κανόνα.
Θα πρέπει επίσης να μάθει να δι΄ακρίνει τα ηχηρά σύμφωνα από τα άηχα, τι σημαίνει φωνητικό ζεύγος και ποια σύμφωνα απαρτίζουν τέτοια ζεύγη (π.χ.: το [γ] είναι ηχηρό, γιατί εάν α'γγίξεις με το δάχτυλό σου το λάρυ'γγα και φωνήσεις τον ήχο του θα νιώσεις στην περιοχή του δονήσεις, ενώ εάν α'ντίστοιχα φωνήσεις το [χ] δε θα νιώσεις τίποτα, ή φώνησε το [δ] και πες μου τι νιώθεις στο λάρυ'γγά σου; Δοκίμασε τώρα να φωνήσεις τον ήχο του χωρίς να νιώσεις δονήσεις στο λάρυ'γγά σου. Ποιον ήχο ακούς;), γιατί θα του χρειαστούν προκειμένου να κατανοήσει τις ηχητικές αλληλεπιδράσεις-μετατροπές των γραμμάτων, με συνέπεια τα αρμονικά συ'νταιριάσματά τους, όταν αυτά συνηχού'νται.
Υπάρχουν τόσα πράγματα που πρέπει πρώτα να εξηγηθούν και να διδαχθούν στο παιδί, πριν από την αναφορά στο γραμματικό κανόνα του τελικού -ν.
Η δε αναφορά του, επειδή περιλαμβάνει πολλές και ιδι΄αίτερες περιπτώσεις, προϋποθέτει χρόνο, ανάλυση και μεθοδικότητα.
Λ.χ.: τo [ν] των λέξεων δεν, έναν, μην, σαν, (σ)τον, αυτόν, (σ)την, αυτήν, δε χάνεται όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από συ'γκοπτόμενο σύμφωνο. (Βέβαια ο κανόνας σχετίζεται και με άλλες λέξεις, π.χ.: αρκετόν, πολύν, λίγον, άλλον, πόσον, τόσον, όσον, κά'μποσον κ.λπ., αλλά αρχικά ας κατανοήσουμε τι συμβαίνει με αυτές).
Ποια είναι τα συ'γκοπτόμενα σύμφωνα, κύριε/κυρία;
Είναι αυτά που -όπως ήδη αναφέραμε- ο ήχος τους δε δι΄αρκεί, δηλαδή σταματάει ή αλλάζει. Γνωρίζεις πώς μπορείς να τα βρεις (θα πει ο δάσκαλος και εάν χρειαστεί θα υπενθυμίσει τον τρόπο).
Για αρχή όμως θα εξετάσουμε μόνο τα: κ, π, τ, ξ, ψ και τσ.
Γιατί το -ν δε χάνεται;
Για να συμβεί ακριβώς το ίδιο με αυτό που πολύ σωστά έμαθες να λες στο τραγουδάκι, πριν έρθεις στο σχολείο.
Σε αυτό το σημείο ο δάσκαλος θα πρέπει να κάνει λόγο για έναν άλλο σημα'ντικό κανόνα: αυτόν της επίδρασης του [ν] των προθέσεων ''εν'', ''συν'', ''παν'' και ''πάλιν'', όταν γίνο'νται σύνθετες με λέξεις που αρχίζουν με ένα από τα παραπάνω συ'γκοπτόμενα σύμφωνα. Να εξηγήσει τι ακριβώς συμβαίνει και γιατί τα συμφ. συ'μπλέγματα -νκ, -νπ, -ν΄τ, -νξ, -νψ και -ντσ δε συνα'ντιού'νται σε καμία αμιγώς ελληνική λέξη
π.χ.: συ'γκατάθεση (< συν + κατάθεση) και όχι συνκατάθεση
πά'μπολλα (< παν + πολλά) και όχι πάνπολλα
έ'ντιμος (< εν + τιμή) και όχι έν΄τιμος (έν-τιμος)
ελέγξιμος (= ελέ'γκ΄σιμος < ελέγχω + ιμος)
συμψηφίζω (συν+ψηφίζω) και όχι συνψηφίζω
και αμέσως μετά να τον συσχετίσει με τον κανόνα προφοράς που αναφέραμε στην αρχή, με το τραγουδάκι της προσχολικής ηλικίας: ότι στη ροή του λόγου οι λέξεις για λόγους ευ'φωνίας συνεκφέρο'νται, οπότε ακούγο'νται σα να ήταν μία λέξη και γι' αυτό συμβαίνει ό,τι ακριβώς με τις σύνθετες, που ενώ αποτελού'νται από δύο λέξεις γίνο'νται πλέον μία και προφέρο'νται ως μία.
συμψηφίζω (συν+ψηφίζω) και όχι συνψηφίζω
και αμέσως μετά να τον συσχετίσει με τον κανόνα προφοράς που αναφέραμε στην αρχή, με το τραγουδάκι της προσχολικής ηλικίας: ότι στη ροή του λόγου οι λέξεις για λόγους ευ'φωνίας συνεκφέρο'νται, οπότε ακούγο'νται σα να ήταν μία λέξη και γι' αυτό συμβαίνει ό,τι ακριβώς με τις σύνθετες, που ενώ αποτελού'νται από δύο λέξεις γίνο'νται πλέον μία και προφέρο'νται ως μία.
Έτσι, ενώ γράφουμε
λέμε:
δεν κάθεσαι → δε'γκάθεσαι
έναν καιρό → (μια φορά κι) ένα'γκαιρό
μην πατάτε → μη'μπατάτε
σαν το → σα'ντο (παλιό καλό κρασί)
τον ξέρω → το'γκζέρω (< το'γκ+σέρω < τον+κ+σέρω < τον κ+σέρω)
την ψάχνω → τη'μπζάχνω (<τη'μπ+σάχνω < την+π+σάχνω
< την π+σάχνω)
την τσίχλα → τη'τζίχλα (< τη'ντζίχλα < τη'ντ+σίχλα < την+τ+σίχλα
< την τ+σίχλα)
Γι' αυτό είναι λάθος να γράψουμε ή να πούμε: μη καπνίζετε, μη πατάτε το πράσινο ή μη παρκάρετε.
Πρέπει να γράψουμε: μην καπνίζετε, μην πατάτε το πράσινο, μην παρκάρετε, για να μας υπενθυμίζει να πούμε: μη'γκαπνίζετε, μη'μπατάτε το πράσινο, μη'μπαρκάρετε (αλλά μη σταθμεύετε, αφού το [σ] είναι εξακολουθητικό).
Με αυτόν τον τρόπο το παιδί όχι απλώς θα έχει ε'μπεδώσει τι ακριβώς συμβαίνει κατά τη συνεκφώνηση των παραπάνω λέξεων με το αρχικό συ'γκοπτόμενο σύμφωνο της επόμενης, αλλά θα έχει βοηθηθεί στο να κατανοήσει καλύτερα πώς πρέπει να προφέρει τα δίψηφα σύμφωνα γγ/γκ, μπ και ντ μέσα στη λέξη.
Κάτι τέτοιο όμως προϋποθέτει
γνώση και επιπλέον σωστή προφορά του διδάσκο'ντος ή της διδάσκουσας, δηλ. εκπαίδευση.
Γι' αυτό πρέπει η Αγωγή του
Προφορικού Λόγου και της Φωνής (Ορθοφωνία) να ε'νταχθεί πάραυτα, ως κύριο
μάθημα στο Παιδαγωγικό Τμήμα της Δημοτικής Εκπαίδευσης και κατ' επέκταση στα σχολεία.
Γι' αυτό ο παραμελημένος προφορικός λόγος, μέσω του κανόνα τού τελικού -ν, πλέον μας τιμωρεί.
Με ανάλογο τρόπο, αφού το παιδί κατακτήσει τις προαπαιτούμενες βάσεις, θα μπορέσει να προχωρήσει παρακάτω και να κατανοήσει σε ποιες ακόμη περιπτώσεις το τελικό -ν δι΄ατηρείται και σε ποιες απαλείφεται.
π.χ.: συνά'ντησα τον μοναδικό (άνθρωπο, σκύλο - γίνεται αναφορά σε κάτι γένους αρσενικού) αλλά συνά'ντησα το μοναδικό (παιδί, σκυλί - γίνεται αναφορά σε κάτι γένους ουδετέρου), έναν αξι΄ωματικό και όχι ένα αξι΄ωματικό (χασμωδία και λανθασμένη απόδοση του γένους), αυτήν ήθελα → την ήθελα και όχι αυτή ήθελα → τη ήθελα (χασμωδία ή σύγχυση εννοιών)
αλλά θα πάω με το Γιάννη, το Δημήτρη, τη Μαρία και τη Σοφία ταξίδι στη Βενετία
και όχι θα πάω με τον Γιάννη, τον Δημήτρη, την Μαρία και την Σοφία ταξίδι στην Βενετία (δηλ. τελικό [ν] + εξακολουθητικό σύμφωνο), αφού από τη στιγμή που το γένος αυτοπροσδι΄ορίζεται (όλοι γνωρίζουμε ότι ο Γιάννης είναι γένους αρσενικού και η Μαρία α'ντίστοιχα γένους θηλυκού), το τελικό -ν δεν προσθέτει τίποτα στο λόγο. Απενα'ντίας αφαιρεί, συ'γκόπτο'ντας τη ροή ή δυσχεραίνο'ντας την εκφορά, με συνέπεια να χάνεται η αρμονία του και το ηχητικό αποτέλεσμα να μην είναι καλό.
Στη Δραματική Σχολή που διδάσκω, προκειμένου οι μαθητές μου να κατανοήσουν και να εφαρμόσουν σωστά μόνο τον κανόνα του ευ'φωνικού [ν], απαιτείται τουλάχιστον ένα τετράμηνο ε'ντατικής εξάσκησης, με συχνότητα 2 δίωρων μαθημάτων την εβδομάδα.
ΔΙ'ΕΥΚΡΙΝΙΣΗ:
Όπου: ' τα ευ'φωνικά [ŋ] και [ɱ] πριν από τα δίψηφα σύμφωνα.
΄ η προφορά των διφθό'γγων χωριστά.
© Αθήνα, 17/4/2017
Άρης Βαφιάς, MA RCSSD
Καθ. Αγωγής Προφ. Λόγου & Φωνής
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου