ΑΙΤΗΜΑ ΓΙΑ ΔΙ'ΟΡΘΩΣΗ ΕΝΟΣ ΑΚΟΜΗ ΣΟΒΑΡΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΑΤΟΠΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΣΥN̖TΑΞΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΤΗΣ Ε' & ΣΤ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ

ΕΚΚΛΗΣΗ 

ΣΤΗ ΝΕΑ ΥΠΟΥΡΓΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ κα ΣΟΦΙΑ ΖΑΧΑΡΑΚΗ: ΕΙΝΑΙ ΠΑΡΑΔΟΞΟ, ΚΡΙΜΑ ΚΑΙ ΑΔΙΚΟ

Η Πολιτεία, δυστυχώς, εδώ και πάρα πολύν καιρό δεν ενδιיαφέρεται για τον προφορικό λόγο· τον έχει εγ̂καταλείψει στη μοίρα του. Συνέπεια αυτού είναι, πλέον, η κακοφωνία και ο ψευδισμός να μαστίζουν μία από τις ωραιότερες γλώσσες του κόσμου: τη γλώσσα μας.

Ειδικότερα:

Καμία Κυβέρνηση μέχρι σήμερα δε φρόν̂τισε για την έν̂ταξη της Ορθοφωνίας στις Παιδαγωγικές Σχολές και τη συστηματική της διδασκαλία, προκειμένου να επιμορφωθούν οι δάσκαλοι και με τη σειρά τους να διδάξουν σωστά στα παιδιά μας την Ελληνική· ούτε συμ̂περιλήφθηκε ποτέ ως ειδικό μάθημα στα σχολεία. Βέβαια, σε αυτή την περίπτωση, τίθεται ευλόγως το εξής ερώτημα: ποιος θα μπορούσε να τη διδάξει ορθά;  ― Δυστυχώς, ελάχιστοι.

Εκτός αυτού, αγνόησε επανειλημμένως κάθε εισήγηση για την ορθή προφορά (προσωπικά, από το 2017, έχω προτείνει την πλήρη αξιοποίηση του τόνου και της αποστρόφου -σε μια πιο διיακριτική μορφή- ή άλλων δυνητικών συμβόλων, ενώ πρόσφατα τη συμ̂πλήρωση του αλφαβήτου μας από τους ελλείπον̂τες φθόγ̂γους, με χρήση μάλιστα οικείων γραμμάτων), πιθανόν θεωρών̂τας ότι επειδή το αλφάβητό μας υπήρξε το πρώτο ολοκληρωμένο στον κόσμο, είναι τέλειο και δε χρήζει καμίας βελτίωσης ή προσθήκης. Όμως, από τον 8 αιώνα π.Χ. που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά, η γλώσσα μας άλλαξε· εξελίχθηκε και στο διάβα του χρόνου εμ̂πλουτίστηκε και με δάνεια άλλων γλωσσών, με αποτέλεσμα τα 24 γράμματα να αδυνατούν να καλύψουν τις φωνολογικές της ανάγ̂κες. Πώς άλλωστε να συμβαίνει αυτό, όταν 3 δίψηφα σύμφωνα καλούν̂ται να αποδώσουν 15 διיαφορετικούς φθόγ̂γους!

Αν̂τ’ αυτών, το μόνο που έγινε τόσον καιρό ήταν η έκδοση μιας νέας σχολικής Γραμματικής, σε αν̂τικατάσταση της παλαιότερης, η οποία αν̂τί να ενισχυθεί με κανόνες, ασκήσεις και παραδείγματα ώστε να καλύψει αρκετά από τα σημαν̂τικά κενά στην εκμάθηση της ορθής εκφοράς της Κοινής Νεοελληνικής, κατέληξε να μη διδάσκει τίποτα για την προφορά· ή μάλλον να διδάσκει ακριβώς το αν̂τίθετο: την εσφαλμένη, με συνέπεια σταδιיακά να οδηγηθούμε στον εκφυλισμό της.

Στον αν̂τίποδα, άλλοι λαοί με ιστορική διיαδρομή και έχον̂τας αναπτύξει πολιτισμό, όταν έκριναν -σύμφωνα με τις γλωσσικές τους ανάγ̂κες- ότι το αλφάβητό τους είναι ελλιπές, φρόν̂τισαν για τη συμ̂πλήρωσή του. Και αυτό αναμφισβήτητα αποτελεί δείγμα πολιτισμού!

Από το να εθελοτυφλούμε και να παραμένουμε άπραγοι, δεν είναι ντροπή να αναγνωρίσουμε επιτέλους την παραπάνω γλωσσική μας αδυναμία και να εγ̂κύψουμε στο πρόβλημα για την οριστική του επίλυση. Πέραν αυτού, δεν μπορώ να φαν̂ταστώ ότι αδυνατούμε να βρούμε τον τρόπο.

Συν τοις άλλοις, είναι παράδοξο,  κρίμα και άδικο οι ξένοι να προφέρουν ορθότερα (μολονότι προσαρμοσμένες στη γλώσσα τους) τις δάνειες λέξεις από την Ελληνική, απ’ ό,τι εμείς!

Σε ποια οικουμενικότητα της γλώσσας μας μπορούμε να αναφερόμαστε, όταν δε γνωρίζουμε πώς προφέρεται;

Η Ελληνική δεν είναι η πιο εύκολη γλώσσα του κόσμου· τουναν̂τίον είναι μία  δύσκολη γλώσσα, γιατί είναι πολύ καλλιεργημένη μέσα από τη μακραίωνη ιστορία της. Δεν εκφέρεται σε ταχύ ρυθμό (όπως νομίζουν πολλοί), ούτε προφέρουμε ό,τι ακριβώς βλέπουμε· και φυσικά κανένα γ+γ/γ+κ δεν κάνει [γκ] μέσα στη λέξη, όπως και κανένα μ+π δεν κάνει [μπ] ή ν+τ, [ντ]. Το σημαν̂τικότερο όμως όλων είναι ότι πρόκειται για μία γλώσσα με σημασιολογικό χαρακτήρα· αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε ποτέ. Υπάρχει δηλαδή συνάφεια μεταξύ του σημαίνον̂τος (λέξης) και του σημαινόμενου (έννοιας-νοήματος). Χαρακτηριστικό παράδειγμα εννοιολογικής επίτασης είναι η λέξη στην οποία θα αναφερθώ παρακάτω.

Οι τρεις βασικότεροι κανόνες προφοράς (προφανώς υπάρχουν και άλλοι), αφορούν τις ευ̂φωνικές συνηχήσεις του [μ] και του [ν] (για αυτές έχω τοποθετηθεί πολλάκις από τον παρόν̂τα ιστότοπο· ωστόσο, αυθαιρέτως και  εν̂τελώς αναίτια, εξοβελίστηκαν από τη σημερινή σχολική Γραμματική), τη διיατήρηση ή την τροπή, ανά περίπτωση, του [σ] σε άτονο [ζ] και τη συνίζηση ή μη των διφθόγ̂γων (άλλο πάλι φλέγον ζήτημα).

Και φτάνω στο προκείμενο και στη λέξη «διά».

Μάλιστα, σωστά ακούσατε.

- Μα καλά, όλος αυτός ο θόρυβος και η αναστάτωση για μία λέξη;!

Δεν είναι οποιαδήποτε λέξη: είναι μία πρόθεση και μάλιστα δισύλλαβη, η οποία ως πρόθημα καθορίζει την προφορά πολλών άλλων λέξεων της γλώσσας μας.

Τι σημαίνει αυτό; Ότι όταν τη γράφουμε πρέπει να βάζουμε πάν̂τοτε τόνο, γιατί μέσω αυτού δηλώνεται ότι η πρόθεση είναι δισύλλαβη, με αποτέλεσμα να κατανοούμε πώς πρέπει να την προφέρουμε (δι-ά). Λόγω της χρόνιας ακηδίας εξαλείφθηκαν τόσα, ας μη χαθεί και αυτό: είναι το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε για την ορθή προφορά!

Δεν υπάρχει λέξη «δια»· το άτονο «δια» σηματοδοτεί πάραυτα ότι είναι μονοσύλλαβη, με συνέπεια τη συνίζηση της διφθόγ̂γου, δηλαδή τη συνήχηση του [γ] (δγια), το οποίο είναι λάθος.

Όταν ήμουν μαθητής στο σχολείο, ο δάσκαλος μας μάθαινε τις δισύλλαβες προθέσεις, συσχετίζον̂τάς τες, ως εξής: ανά, διά, κατά, μετά, παρά, αμφί, αν̂τί, επί, περί, από, υπό, υπέρ. Έκτοτε, δεν τις ξέχασα ποτέ.

Ο κανόνας είναι σαφής και απλός και αρκεί να τον γνωρίζεις για να τον διδάξεις: σε λόγιες εκφράσεις ή λέξεις μιας παλαιότερης μορφής γλώσσας η δίφθογ̂γος, στις περισσότερες περιπτώσεις, δε συνιζάνεται. Με πιο απλά λόγια τα φωνήεν̂τα προφέρον̂ται χωριστά.

Αν̂τίθετα, οι δημώδεις τύποι, λέξεις μιας λαϊκότερης μορφής γλώσσας, όπως και κάποιες εύχρηστες λέξεις -μιας παλαιότερης μορφής- με τις οποίες δηλώνον̂ται απλές έννοιες, προσαρμόζον̂ται στους κανόνες της δημοτικής, οπότε η δίφθογ̂γος συνιζάνεται. Δηλαδή έχουμε συνεκφορά· και ανάλογα με ποιο σύμφωνο προηγείται (ηχηρό, άηχο ή το έρρινο [μ]), συνηχείται ελαφρώς το [γ], το [χ] ή το [ν].

Αυτή είναι η μαγεία και ο πλούτος της γλώσσας μας· γι’ αυτό προσδιיορίζεται με τους όρους μικτή και κοινή: συμ̂περιλαμβάνει στοιχεία τόσο της λόγιας, όσο και της λαϊκής μας παράδοσης.

Αποσπάσματα από το σύγ̂γραμμά μου «Η Προφορά της Κοινής Νεοελληνικής»:

Αποσπάσματα από το Λεξικό Προφοράς της Κοινής Νεοελληνικής:

Ας αναλογιστούμε μόνο τι δηλώνουν οι παραπάνω καταχωρισμένες λέξεις.

Προς επίρρωση όλων αυτών, παραθέτω αυτούσιες τις ακόλουθες λεξικογραφικές μαρτυρίες:

Απόσπασμα από το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών:

• διά δι-ά πρόθ. {κ. δι'} (λόγ.) δηλώνει: 1. (+ γεν.) όργανο, μέσο ή τρόπο: επίλυση του προβλήματος ~ της διπλωματικής οδού.|| (διέλευση, κίνηση διαμέσου:) Ταξίδεψαν ~ ξηράς.|| Λήψη φαρμάκου ~ του στόματος.|| (ΕΚΚΛΗΣ., προσευχή) "Δι' ευχών των αγίων (πατέρων) ημών ..." 2. (+ γεν.) χρονική διάρκεια: ~ νυκτός. 3. (+ αιτ.) αιτία: καβγάς δι' ασήμαντον αφορμήν. 4. σκοπό: ~ την χορήγηση της άδειας απαιτείται ... ~ παν ενδεχόμενον. Πβ. για. 5. (+ αιτ.) αναφορά: έργο ακατάλληλο δι' ανηλίκους. 6. ΜΑΘ. διαιρούμενο με: Δέκα ~ δύο (ίσον) πέντε.|| (κατ' επέκτ., το σύμβολο της διαίρεσης) Το ~ και το επί. ● ΦΡ.: διά/με μιας: αμέσως, πάραυτα: Εξαφανίστηκαν ~ ~. Τα ξέχασε ~ ~ όλα., άπαξ (και) διά παντός βλ. άπαξ, από τα χείλη/διά χειλέων κάποιου βλ. χείλος, για τον φόβο των Ιουδαίων βλ. Ιουδαίος, Ιουδαία, διά βίου βλ. βίος, διά βοής βλ. βοή, διά βραχέων βλ. βραχύς, διά ζώσης βλ. ζων, διά θαλάσσης βλ. θάλασσα, διά μακρών βλ. μακρός, διά νόμου βλ. νόμος, διά παντός βλ. παν, διά περιπάτου βλ. περίπατος, διά περιφοράς βλ. περιφορά, διά πυρός και σιδήρου βλ. πυρ, διά ροπάλου βλ. ρόπαλο, διά στόματος (κάποιου) βλ. στόμα, διά ταύτα βλ. ταύτα, διά της επιθέσεως/δι' επιθέσεως των χειρών βλ. χειρ, διά της πλαγίας/τεθλασμένης οδού βλ. οδός, διά χειρός βλ. χειρ, έλαμψε διά της απουσίας του βλ. απουσία, με ανάταση του χεριού (/των χεριών) βλ. ανάταση, με γυμνό μάτι/οφθαλμό βλ. γυμνός, με τη βία βλ. βία, το διά ταύτα βλ. ταύτα [< αρχ. διά, γαλλ. par]

Απόσπασμα από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (Τριαν̂ταφυλλίδη):

διά [δiá] πρόθ.· παθαίνει έκθλιψη πριν από φωνήεν· (βλ. και δια-) : (λόγ.) I. χρησιμοποιείται μόνο σε εκφράσεις ή φράσεις· δηλώνει συνήθως: 1. (με γεν.) α. τρόπο· με. (έκφρ.) ~ της βίας*. ~ χειραψίας*. ~ βοής*. δι΄ ανατάσεως* της χειρός. ~ μακρών*. ΦΡ ~ γυμνού* οφθαλμού. ~ της τεθλασμένης* (οδού). ~ πυρός* και σιδήρου. || διέλευση. (έκφρ.) ~ μέσου*. ~ θαλάσσης*. β. χρόνο· για. (έκφρ.) ~ βίου*. ~ παντός*. άπαξ* ~ παντός. ΦΡ στο δι΄ ευχών*. το δι΄ ευχών*. 2. (με αιτ.) α. αιτία. ΦΡ ~ τον φόβο(ν)* των Iουδαίων. β. συμπέρασμα. (έκφρ.) ~ ταύτα*. ~ τούτο*. ~ παν ενδεχόμενο*. II. (μαθημ.) ονομασία του συμβόλου ή σημείου της διαίρεσης (:)· προς_AI6: Εκατό ~ δέκα ίσον δέκα. Hμίτονο α ~ συνημίτονο β.

[λόγ.: I: αρχ. διά· II: αρχ. διά στη σημ.: `μέσα από΄ σημδ. γαλλ. par]

Απόσπασμα από το Λεξικό της Νέας Ελληνικής (Μπαμπινιώτη):

διά (δι-ά) κ. δι’ (πριν από φωνήεν) πρόθ. (λόγ.) δηλώνει: 1. διέλευση από τόπο (διά μέσου) (+ γεν): ταξίδι ~ θαλάσσης || ~ ξηράς προέλαση των στρατευμάτων 2. χρονική διάρκεια (+ γεν.): στο δηλώνω άπαξ ~ παντός (μια για πάντα) || ~ βίου (εφ’ όρου ζωής, για όλη τη ζωή) εκπαίδευση || ~ νυκτός (στη διάρκεια τής νύχτας) απόδραση || απόφαση που πάρθηκε ~ μιας (αμέσως, ξαφνικά) 3. όργανο / μέσο / τρόπο με τα οποία γίνεται κάτι (+ γεν.): τα υπόλοιπα θέματα θα διευθετηθούν ~ τής διπλωματικής οδού || η απόφαση ελήφθη δι’ ανατάσεως τής χειρός (υψώνοντας το χέρι) / ~ βοής (με φωνές) || φαινόμενο ορατό ~ γυμνού οφθαλμού (με γυμνό μάτι. χωρίς μικροσκόπιο ή τηλεσκόπιο) || ~ τής βίας συγκατάθεση || έλαμψε ~ τής απουσίας του || ~ νόμου (με νόμο) || περάσαμε ~ πυρός και σιδήρου (μέσα από μεγάλες ταλαιπωρίες) || τα στρατεύματα πέρασαν την κατακτημένη περιοχή ~ πυρός και σιδήρου (πολεμώντας και σφάζοντας) || ~ ροπάλου (με τη βία) απαγόρευση ενός πράγματος || διορισμοί ~ τής τεθλασμένης (με τρόπο αθέμιτο) || επίτευξη στόχων ~ τής πλαγίας οδού (με τρόπο ανορθόδοξο) || εικόνα ~ χειρός Γενναδίου (φτειαγμένη από το χέρι τού Γενναδίου) || ~ βραχέων (με λίγα λόγια) || ~ μακρών (διεξοδικά) || δι’ ευχών των αγίων ημών (με τις ευχές των αγίων μας) 4. για (+ αιτ.): έργο ακατάλληλο δι’ ανηλίκους || ~ παν ενδεχόμενον, έχε μαζί σου και κάποια χαρτόσημα || φόνος δι’ ασήμαντον αφορμήν || ~ τούτο / ~ ταύτα (= γι’ αυτό) ● 5. ΜΑΘ. το σύμβολο τής διαίρεσης (+ αριθμητ. ή γεν.): έξι ~ δύο ίσον τρία. (Βλ. λ. πρόθεση, ΠΙΝ.). Το διά χρησιμοποιήθηκε εξαρχής με ευρύτητα σημασιών, οι οποίες περιελάμβαναν τον χρόνο, τον τόπο, το μέσον και την αιτία. Οι χρήσεις αυτές αποτυπώνονται στα σύνθετα (βλ. λ. δια-)·  το νεοελληνικό για (βλ. λ.) αποτελεί φωνολογική εξέλιξη τού αρχ. διά.

διά (το) {δι-ά· άκλ.} (λεκτική απόδοση για) το σύμβολο τής διαίρεσης (:) ή (―), λ.χ. 4:2 ή 4/2, τέσσερα διά δύο).

Θέλω να πιστεύω ότι το συγ̂κεκριμένο γλωσσικό ατόπημα οφείλεται σε παραδρομή -με την αλλαγή από το πολυτονικό σύστημα στο μονοτονικό- παρά σε εγ̂κληματική άγνοια ή άκριτη θέση. Αν πάλι έγινε σκόπιμα, ο χαρακτηρισμός «στερεότυπες εκφράσεις» ο οποίος επισημαίνεται στην ανατύπωση της Μεγάλης Γραμματικής του Τριαν̂ταφυλλίδη, θα έπρεπε -αν μη τι άλλο- να προβληματίσει τους υπεύθυνους της έκδοσης του 1983· και όχι να την εξομοιώσουν με το δημώδη τύπο «για», με συνέπεια να παρασυρθούν -παρόλο που δε θα έπρεπε- και οι συν̂τάκτες της νέας σχολικής Γραμματικής του Δημοτικού.

Ωστόσο το κακό ήδη έγινε, αφού πολλές γενιές έμαθαν να προφέρουν λανθασμένα την πρόθεση και επομένως τις σύνθετες με αυτήν λέξεις· οι οποίες -βάσει πρώτης μου εκτίμησης και σε χρήση με άλλα προθήματα- υπολογίζον̂ται τουλάχιστον στις 700.

Από αυτές, παραπάνω από το 85% απαν̂τούν σε λήμματα στα οποία η δίφθογ̂γος προφέρεται χωριστά, με τις εξαιρέσεις -όπως προανέφερα- να αφορούν κυρίως σε δημώδεις τύπους ή λαϊκότερες εκφράσεις.

Το μόνο παρήγορο είναι ότι στη σχολική Γραμματική του Γυμνασίου αναφέρεται η ορθή απόδοση, η οποία όχι απλώς προσκρούει στη θέση της ομώνυμης Γραμματικής τής πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, αλλά το χειρότερο διχάζει το μαθητή.

Θεωρώ ότι η νυν Υπουργός Παιδείας, κυρία Ζαχαράκη -ως νέος άνθρωπος με διיάθεση και με όραμα- τόσο λόγω της διττής της ιδιיότητας και της ευαισθησίας που τη διיακρίνει στα θέματα της Εκπαίδευσης, όσο και της οικογενειיακής της παράδοσης, θα επιληφθεί αμέσως του θέματος και θα πράξει τα δέον̂τα για τη γλώσσα μας.

Απόσπασμα από την Ανατύπωση της Γραμματικής Τριαν̂ταφυλλίδη (1941):

Απόσπασμα από τη Νεοελληνική Γραμματική - Έκδοση με μονοτονικό (1983):

Απόσπασμα από τη νέα σχολική Γραμματική της Ε' & ΣΤ' Δημοτικού:

Αποσπάσματα από τη νέα σχολική Γραμματική της Α', Β' & Γ' Γυμνασίου:

Εν κατακλείδι:

Είναι σωστό να διδάσκον̂ται για την προφορά αυτά τα πράγματα στο σχολείο;!

- Kαλή και δημιουργική πορεία, κυρία Υπουργέ, με την ευχή και την ελπίδα να προασπίσετε τη σπουδαία γλωσσική και πολιτιστική μας κληρονομιά.

ΔΙ'ΕΥΚΡΙΝΙΣH:

Όπου:   ˆ   το ευ̂φωνικό [ŋ] ή [ɱ] πριν από το δίψηφο σύμφωνο.

             י    η εκφορά των φθόγ̂γων χωριστά, χωρίς συνίζηση.

Άρης Βαφιάς, MA RCSSD

Καθ. Αγωγής Προφ. Λόγου & Φωνής

Σημαν̂τικές παραλείψεις και λάθη στην προφορά στα σχολικά βιβλία του Δημοτικού

Οι δάνειες λέξεις της γλώσσας μας στην αγ̂γλική, αδιיάψευστος μάρτυρας των ευ̂φωνικών συνηχήσεων στην Κοινή Νεοελληνική

Απαραίτητη η γλωσσική μεταρρύθμιση για την ορθή προφορά της Κοινής Νεοελληνικής

Η συμ̂πλήρωση του Αλφαβήτου μας από τους ελλείπον̂τες φθόγ̂γους (Μέρος Α')

Η συμ̂πλήρωση του Αλφαβήτου μας από τους ελλείπον̂τες φθόγ̂γους (Μέρος Β')

«Παιδί μου, αν θες να μάθεις να μιλάς σωστά, να γράφεις με το γνι, το μίγμα και το νίγμα»

Άγμα - Το 25ο γράμμα του Αλφαβήτου μας, μια κραυγή αγωνίας για τη γλώσσα

Η Εισήγησή μου για τη χρήση του Τονικού Συστήματος Αποσαφήνισης της Προφοράς (ΤΣΑΠ)

Σύνοψη του Τονικού Συστήματος Αποσαφήνισης της Προφοράς